O duszpasterstwie
Duszpasterstwo służby zdrowia sprawuje opiekę duszpasterską nad lekarzami, pielęgniarkami i położnymi oraz kapelanami szpitali, zakładów opieki zdrowotnej i domów pomocy społecznej. Kapłan-duszpasterz współpracując ze środowiskiem medycznym towarzyszy człowiekowi od narodzin aż do śmierci, w zdrowiu, w chorobie i w różnych okolicznościach życiowych.
Duszpasterstwo służby zdrowia posiada wzniosłą wartość i wyraża głęboko ludzkie i chrześcijańskie zadania podejmowane w służbie życiu. W trosce o życie wyraża się przede wszystkim prawdziwe ludzkie dzieło ochrony życia fizycznego i duchowego. Współczesne zdobycze z zakresu medycyny i eksperymenty medyczne stosowane na organizmie ludzkim niosą ze sobą wielkie zagrożenie dla jednostek i całych społeczeństw. Duszpasterstwo służby zdrowia czuwa nad tym, aby działania medyczne na organizmie ludzkim osiągnęły należytą mądrość i odpowiedni poziom etyczny, który pozwoli mu zdobytą w tym zakresie wiedzę wykorzystać dla dobra ludzkiego. Doświadczenia nad zjawiskiem choroby, cierpienia i śmierci oraz związane z nimi pytania na temat roli medycyny i misji duszpasterza oraz całego personelu medycznego wobec chorego, stawiają człowieka wobec delikatnych problemów religijnych, etycznych i duszpasterskich.
1. Geneza i rozwój. Podmiotem działania służby zdrowia i jej duszpasterstwa jest człowiek w ogólności, a pacjent i chory w szczególności. Już w St. Testamencie znajdujemy wzmianki o lekarzach i szacunku dla ich pracy (zob. Mądrość Syracha 38,1-3,11-13). W Ewangeliach, a zwłaszcza u św. Łukasza, Chrystus często łączył posłannictwo lekarza dusz z posługą lekarza ciał. Leczył nie tylko z chorób fizycznych, ale uzdrowieniem obejmował całego człowieka (Łk 5,14-15; 6, 17-18). Głęboko przeniknięte duchem miłości chrześcijańskie instytucje ochrony zdrowia kontynuują misję Jezusa niesienia pomocy słabym i chorym. Chrystus Pan utożsamiając się z każdym cierpiącym i chorym, osiągnięcie zbawienia uzależnił między innymi od stosunku do chorych (Mt 25,34-40). W postawie Jezusa Chrystusa swoje powołanie znaleźli Jego wyznawcy lekarze: św. Łukasz a w późniejszym czasie medycy arabscy męczennicy Kosma i Damian (+ok.303r).
Od czasów patrystycznych teologia chrześcijańska szeroko wykorzystywała medycynę do opisywania rzeczywistości zbawienia dokonanego w Chrystusie. W chrystologii istnieje nawet ugruntowany tytuł Chrystusa-lekarza dusz ludzkich.
Początków d.sł.zdr. można się doszukiwać w kościelnych bractwach i stowarzyszeniach rzemieślniczych i kupieckich powstających w XIX wieku i rozwijających działalność charytatywną i społeczną. W roku 1934 powstało Zjednoczenie Polskich Lekarzy Katolików, które – jak pisze Cz. Strzeszewski – wykazywało dużą aktywność społeczną.
W 1948 r. w sposób nieformalny d.sł.zdr. zaistniało podczas Pierwszej Ogólnopolskiej Pielgrzymki Lekarzy na Jasnej Górze. Niestety z czasów przedwojennych i wojennych nie zachowały się żadne archiwa świadczące o pracy duszpasterstwa służby zdrowia. Uległy zniszczeniu podczas II wojny światowej.
Rok 1956 był czasem wielkich przemian w Polsce. Uwolniony z miejsca internowania Prymas Polski Stefan Kard. Wyszyński w ramach Wielkiej Nowenny przed 1000-leciem Chrztu Polski zlecił zorganizowanie ogólnopolskiej pielgrzymki lekarzy na Jasną Górę, by tam im powiedzieć, że w nich widzi pierwsze szeregi powołanych niejako z zawodu do obrony życia nienarodzonych. Te pielgrzymki, potem co roku odbywane, stały się impulsem dalszych kroków ku organizowaniu osobnego d.sł. zdr.
Pierwszym krajowym duszpasterzem został mianowany Ks. dr Kazimierz Majdański Jego zasługą było ustanowienie diecezjalnych duszpasterzy dla pracowników lecznictwa, organizowanie regularnych spotkań szkoleniowo-rekolekcyjnych i dni skupienia.
W 1964 roku Episkopat Polski na wniosek Prymasa Wyszyńskiego powołał na stanowisko krajowego duszpasterza lekarzy ks. prałata dr Jerzego Buxakowskiego.
W dniach 21 i 22 maja 1966 r. na Jasnej Górze w ramach ogólnopolskich obchodów 1000-lecia Chrztu Polski miał miejsce akt oddania w Macierzyńską Niewolę Matce Bożej pracowników służby zdrowia.
Od 1970 r. delegatem - opiekunem z ramienia Episkopatu Polski dla duszpasterstwa pracowników lecznictwa został Ks. biskup Henryk Gulbinowicz. Były to lata nieco łagodniejszej polityki państwa wobec Kościoła, ale narastających również liberalniejszych zagrożeń etycznych. Wymagało to tym intensywniejszego współdziałania duszpasterzy pracowników lecznictwa z Episkopatem i zaleceniami nowych dokumentów Magisterium Kościoła i ich wcielaniem w życie zawodowe świeckich poszczególnych szczebli tego pionu. W 1977 r. w miejsce ks. Jerzego Buxakowskiego funkcję duszpasterza krajowego, objął Ks. prałat dr Zdzisław Król, kanclerz Kurii Metropolitalnej w Warszawie, delegatem zaś Episkopatu został w 1978 r Ks. biskup Adam Dyczkowski. Krajowym Duszpasterzem Służby Zdrowia od 1994 r jest ks. Józef Jachimczak CM, a Opiekunem Duszpasterstwa Służby Zdrowia w Polsce ks. Arcybiskup Władysław Ziółek.
Podczas II Światowego Dnia Chorego 11 lutego 1994 roku na Jasnej Górze powstało Katolickie Stowarzyszenie Lekarzy Polskich, a w maju tego samego roku Katolickie Stowarzyszenie Pielęgniarek i Położnych. W obecności przewodniczącego Papieskiej Rady do spraw Duszpasterstwa Służby Zdrowia Jego Eminencji Ks. kardynała Fiorenzo Angeliniego, Prymasa Polski kard. Józefa Glempa, Nuncjusza Apostolskiego Józefa Kowalczyka, Krajowego Duszpasterza Służby Zdrowia ks. Józefa Jachimczaka CM, lekarzy, pielęgniarek i położnych oraz innych pracowników lecznictwa została zapoczątkowana stała formacja duchowa i intelektualna stowarzyszonych lekarzy.
2. Struktury. W celu organizowania i koordynowania prac w służbie zdrowia, powołano do życia Papieską Komisję Duszpasterstwa Służby Zdrowia (1985), przekształconą później w Papieską Radę do Spraw Duszpasterstwa Służby Zdrowia (1988). Przygotowała i opublikowała ona szereg dokumentów poruszających problematykę d.sł.zdr. (Karta Pracowników Służby Zdrowia, Formacja kapłańska a duszpasterstwo służby zdrowia, Światowy Dzień Chorego oraz Dolentium hominum.
Krajowe Duszpasterstwo Służby Zdrowia przez lata wypracowało odpowiednie struktury. Uwarunkowane one były sytuacją społeczno-polityczną.
Przełom roku 1989 spowodował istotne zmiany w funkcjonowaniu d.sł.zdr. w Polsce. Do placówek tej służby powrócili duszpasterze, powstały nowe kaplice w szpitalach i domach pomocy społecznej. Zakony odzyskały prawo prowadzenia swoich szpitali, których wcześniej zostały pozbawione; Kościół, w nawiązaniu do wielowiekowej praktyki, może powoływać własne hospicja oraz domy dla ludzi samotnych i w podeszłym wieku.
Obecnie każda diecezja ma odpowiednich duszpasterzy mianowanych przez swojego biskupa Ordynariusza. Zadaniem duszpasterza diecezjalnego jest koordynacja pracą środowiska medycznego. Na płaszczyźnie parafialnej, a także w niektórych szpitalach w ramach duszpasterstwa służby zdrowia powstały stowarzyszenia katolickich lekarzy, pielęgniarek i położnych. Są one świadectwem żywotności danego środowiska medycznego.
3. Formy i metody. Jedną z form działań duszpasterskich w środowisku służby zdrowia w skali kraju są organizowane na Jasnej Górze coroczne rekolekcje. Przed czwartą niedzielą maja Apelem Jasnogórskim ( z soboty na niedzielę) rozpoczyna się Ogólnopolska Pielgrzymka Służby Zdrowia, która ma charakter religijno-formacyjny i posiada duże znaczenie integracyjne. Duszpasterze diecezjalni w swoich diecezjach organizują rekolekcje i dni skupienia, proponowane w formie otwartej i zamkniętej. W celu pogłębienia formacji duchowej i intelektualnej w środowiskach medycznych, zwłaszcza miejskich, organizowane są sesje naukowe i konwersatoria dla studentów medycyny.
Dzień patronalny służby zdrowia św. Łukasza Ewangelisty obchodzony jest 18 października. Duszpasterze przez organizowanie rekolekcji, dni skupienia wspierają pracowników służby zdrowia zapoznając ich z nauką Kościoła i dbając o ich moralną i duchową formację (Papieska rada Duszpasterstwa Pracowników Służby Zdrowia. Formacja kapłańska a duszpasterstwo służby zdrowia).
W ramach duszpasterstwa służby zdrowia odbywają się comiesięczne spotkania dla Katolickich Stowarzyszeń Lekarzy i Katolickich Stowarzyszeń Pielęgniarek i Położnych. Powstanie Stowarzyszenia przyczyniło się do krzewienia zasad moralności i etyki katolickiej oraz pogłębienia znajomości dokumentów Magisterium Kościoła, szczególnie w dziedzinie bioetyki; dbałości o integrację środowiska lekarskiego wokół wartości chrześcijańskich, obrony życia ludzkiego od chwili poczęcia do naturalnej śmierci. Stowarzyszenia posiadają osobowość prawną i działają w oparciu o statut. (Istnieją w Polsce we wszystkich województwach)
Duszpasterstwo w życiu pracowników służby zdrowia kieruje się potrzebą dokształcania lekarzy i studentów omawiając podstawowe problemy etyki w medycynie. Chodzi o etykę, która wychowuje w skali zarówno indywidualnej jak i społecznej. Ważną rolę w ocenie i normowaniu etycznym postępowania lekarza odgrywa sumienie. Lekarz powinien iść za głosem sumienia, powinien zawsze postępować zgodnie ze swym sumieniem. (Kodeks etyki lekarskiej z 1991 r. Wszystko to co uznaje w pełni nauka moralna Kościoła. (Gaudium et spes nr 16).
W nauczaniu Kościoła powołanie zawodowe w ogóle, a lekarza w szczególności, posiada charakter religijny. Tym, który powołuje człowieka do życia, a później do pracy, jest Bóg. Lekarz przyrzeka uroczyście w dniu otrzymania dyplomu, „służyć życiu”. Musi sobie zatem zdawać sprawę, do czego się tym aktem zobowiązuje. (Kodeks, art. 38). W chrześcijańskiej wizji człowieka życie ludzkie od samego początku, czyli od chwili poczęcia, nosi na sobie znamię szczególnej, przekraczającej wymiary widzialnego świata, więzi z Bogiem. Lekarz, z powołania obrońca życia, nie może wykonywać zabójstwa z litości, nawet w sytuacjach, gdy proszą o to chorzy cierpiący. Lekarzowi nie wolno stosować eutanazji. (Kodeks, art. 31; Lekarze o eutanazji, Kraków, 2002).
Wyrazem nieustannej troski duszpasterskiej Kościoła o chorych i tych którzy posługują chorym jest list papieża Jana Pawła II o chrześcijańskim sensie cierpienia Salvifici doloris (1984), ustanowienie Światowego Dnia Chorego (1992) i związane z jego obchodami orędzie papieskie. Światowy Dzień Chorego ma na celu uwrażliwienie Ludu Bożego i wielu katolickich instytucji działających na rzecz służby zdrowia oraz zapewnienie lepszej opieki chorym; pomaganie im w dowartościowaniu cierpienia na płaszczyźnie ludzkiej i nadprzyrodzonej.
D.sł.zdr. roztacza opiekę nad kapelanami Szpitali w Polsce i Domach Opieki Pomocy Społecznej. Posługa duszpasterska kapelana wśród ludzi chorych będąca religijno-egzystencjalnym dialogiem z człowiekiem cierpiącym, w sposób szczególny domaga się dostosowania jej form do okoliczności miejsca oraz aktualnych i często indywidualnych możliwości i potrzeb chorego. Szpital i pobyt człowieka w szpitalu w związku ze stanem zagrożenia życia i zdrowia, wymagają: potrzeby bezpieczeństwa, opieki, akceptacji, życzliwości, szacunku a szczególnie sensu życia. Aktualne pozostaną słowa z Przysięgi Hipokratesa: „abym w cierpiącym widział tylko człowieka.”
Od roku 1994 organizowane są na Jasnej Górze w Domu Pielgrzyma rekolekcje dla księży kapelanów Szpitali w Polsce i Domów Opieki Pomocy Społecznej, połączone z sesją. W programie spotkań istnieje możliwość rozmowy z doświadczonymi kapelanami, a także sposobność praktyki w niesieniu pomocy chorym. Kontakty z personelem medycznym, zwłaszcza z pielęgniarkami, mają za zadanie zarówno ułatwienie niesienia pomocy chorym, jak też ewangelizowanie bądź reewangelizowanie samych leczących. Kapelan winien sumiennie i z głęboką wiarą szafować dostępnymi mu środkami religijnymi: Mszą św., sakramentem chorych, Eucharystią, sakramentem pokuty, (zob. Dekret o posłudze i życiu kapłanów). Kapelan jest posłany specjalnie do niesienia pomocy chorym i umierającym w szpitalu. Dzięki ofiarnej pracy duszpasterzy Chrystus staje się obecny w samarytańskiej postawie służby zdrowia. Ludzie chorzy i cierpiący czerpią swoją siłę i pokrzepienie z posługi kapłanów, którzy ich regularnie nawiedzają.